prof. zwycz. dr hab. Józef Kąś

Wydział Polonistyki UJ

Katedra Historii Języka i Dialektologii

Charakterystyka gwary orawskiej

Podstawy ortografii orawskiej

W niniejszym tekście staram się łączyć podwójny ogląd gwary orawskiej. Z jednej strony jest to tradycyjna w opisach dialektologicznych charakterystyka gwary konkretnego regionu, z wyliczeniem jej cech fonetycznych i morfologicznych, z drugiej zaś – próba zwięzłego przedstawienia i uzasadnienia ortografii orawskiej. Pojawiające się w ostatnich latach coraz liczniejsze teksty orawskie lokalnych twórców, pisane uproszczoną ortografią gwarową, wymagają odniesienia się do problemów ortografii z perspektywy naukowej, a nie intuicyjnej.

Konieczność podwójnego oglądu ortografii wynika z jednej strony z dokładnej, dialektologicznej prezentacji cech gwarowych, a z drugiej z potrzeby przedstawienia problemów ortograficznych w sposób zrozumiały dla nauczycieli i uczniów. Wiąże się to oczywiście z podporządkowania całej publikacji edukacji regionalnej.

Naukowy punkt widzenia na ortografię gwarową musi uwzględniać nie tylko kryteria ortografii literackiej, poznawane już w szkole podstawowej, ale też samą historię kształtowania zasad tejże ortografii. Pamiętać trzeba, iż zasady te były modyfikowane przez wiele stuleci, a i tak wielu narzeka na jej skomplikowany stan, wyjątki itd. Przypomnienie tych oczywistości w tym miejscu podyktowane jest chęcią uświadomienia piszącym gwarą, że ortografia gwarowa, podobnie jak literacka, nie jest zlepkiem indywidualnych rozstrzygnięć piszących, ale jest wewnętrznie uporządkowana w swoisty system. Podstawy ortografii gwarowej przedstawiałem w kilku artykułach, do których odsyłam¹.

W tym miejscu należy powiedzieć kilka prostych, ale podstawowych prawd odnośnie do ortografii gwarowej:

1. Żadna ortografia gwarowa, podobnie zresztą jak literacka, nie może precyzyjnie oddać wymowy gwarowej. Przekonują o tym zestawione poniżej 2 wersje tego samego tekstu – wersja w zapisie specjalistycznym, fonetycznym, w którym każdej głosce odpowiada jedna litera oraz wersja w zapisie uproszczonym:

Bedym godoł, ze chodzi jedyn parobek ku moji dziywcynie. Noj tak chodziół chłopok ku moji dziywcynie, noj tak se podlatuje, podlatuje, jo tam troske przepowiadoł, ze tego chodzynio duzo, albo sie niek zyniom, albo sie niek ozchodzom. Ale staro mi tak godała, moze sie ta kiedy obezwie, có, cy na ozrywke chodzi, cy tylko tak. E noreście, cosi se pomyśloł, wiycie, có teściu albo tato, moze byście mi dali te dziywke, jo by sie zyniył. Juz roki uciekajom, cłowiek sie starzeje, có byście powiedzieli, tato? Noj jo mu tyz godom, jak ci sie podobo, to sie zyń. Kie przidzies, to cie nie wygnom. Noj on godo, ze nadaje sie mi, ze mi sie podobo. Jo by sie zyniół. Tak jo sie go zapytujym: kie byś to chcioł, jako byś to chcioł te nomówiny robić? No jo by chcioł w jesiyni. Jo mu godom: no trza bedzie jakiesi dudki zarobić, my sie nie rychtowali, mnie by tak pasowało nolepi w miesopusty².

2. Wobec trudności z odczytywaniem specjalistycznego zapisu należy się posługiwać ortografią uproszczoną, ale ustandaryzowaną. Uproszczenie oznacza posługiwanie się znakami literowymi poznawanymi w szkole, a więc wykorzystanie ortografii literackiej na potrzeby ortografii gwarowej. Ustandaryzowanie zaś oznacza jej ujednolicenie dla zapisu gwary w całym regionie. Oznacza to, że możemy mówić po lipnicku, po zubrzycku, po piekielnicku itd., ale piszemy po orawsku. Standaryzacja ortografii odnosi się głównie do cech seryjnych – na poziomie fonetyki i częściowo fleksji. Poziom słowotwórstwa, a zwłaszcza leksyki (słownictwa) to zjawiska językowe jednostkowe. Stąd też tutaj dopuszczalne są wahania w użyciu równorzędnych morfemów słowotwórczych. Por.:

–ak || –ok: lej-ak || lej-ok – ‘silny, gwałtowny deszcz’

–ak || –nik: par-ak || par-nik – ‘elektryczny lub opalany drzewem kocioł do parowania jedzenia dla świń’

–orz || –nik: pcol-orz || pcol-nik ‘ogpol. pszczelarz’; pełci-orz || pełt-nik – ‘mężczyzna trudniący się zarobkowo spławem drzewa’

Na poziomie fleksji można dopuścić użycie końcówek równoległych (innych w tym samym przypadku gramatycznym czy w tej samej formie osobowej czasownika), ale nie można mieszać końcówek w innych przypadkach. Por.:

dopuszczalne: do studni-e || do studn-i, słys-e || słys-ym

niedopuszczalne: godom star-yj babce (tu Celownik lp. rodz. ż.) || wiym to od star-yj babki (tu Dopełniacz lp. rodz. ż.). Tu występuje wyraźny rozdział: w Celowniku i Miejscowniku tylko –yj, w Dopełniaczu tylko –ej. Szczegóły z zakresu całej fleksji orawskiej podane są w zestawieniu tabelarycznym w Słowniku gwary orawskiej³.

Warto tu dodać, że standaryzacja ortografii to zjawisko zarówno historyczne, mające miejsce zwłaszcza w wieku XVI, wymuszone upowszechnianiem się druku, jak też zjawisko współczesne, którego najlepszym przykładem jest ujednolicenie ortografii kaszubskiej. Należy przy tym pamiętać, że przejście od bardzo zróżnicowanej wymowy kaszubskiej do standardowej ortografii kaszubskiej było nieporównanie trudniejsze niż w przypadku gwary orawskiej.

Inne szczegóły ortograficzne zostaną omówione poniżej przy okazji opisu poszczególnych cech gwary orawskiej.

Gwara orawska. Wprowadzenie

Gwara orawska zalicza się do małopolskich gwar pasa górskiego, do którego należą też: gwara spiska i podhalańska na wschodzie oraz gwara południowożywiecka na zachodzie. Gwara ta jest wewnętrznie zróżnicowana, przez co w literaturze dialektologicznej mówi się „gwary orawskie”, a nawet „dialekty Orawy”⁴. Dla uproszczenia i wyrazistego jej odróżnienia od innych małopolskich gwar górskich używać tu będziemy określenia „gwara orawska”.

1. Geografia

Mówiąc o gwarze orawskiej, ma się zwykle na uwadze polską gwarę po polskiej stronie granicy państwowej polsko-słowackiej. To uproszczenie wymaga 2 wyjaśnień:

1. Gwarą orawską mówią mieszkańcy tzw. Górnej Orawy, której jedna część znajduje się po stronie polskiej, druga – po stronie słowackiej. Górna Orawa jest częścią krainy pod nazwą Orawa, będącej krainą geograficzno-historyczno-językową. Północna granica Orawy pokrywa się z dawną, tzn. istniejącą do 1918 roku, granicą Królestwa Węgier⁵. Kilkuwiekowe kontakty ludności polskojęzycznej z językiem słowackim i węgierskim pozostawiły trwały ślad w postaci wielu zapożyczeń leksykalnych z tych języków⁶.

2. Polska gwara orawska używana jest w 14 wsiach po polskiej stronie dzisiejszej granicy państwowej. Są to miejscowości: Bukowina, Chyżne, Harkabuz, Jabłonka, Kiczory, Lipnica Mała, Lipnica Wielka, Orawka, Piekielnik, Podsarnie, Podszkle, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna. Z kolei po stronie słowackiej jest 11 miejscowości: Głodówka (słow. Hladovka), Herducka (słow. Oravská Lesná), Mutne (słow. Mútne), Nowoć (słow. Novoť), Pogóra (słow. Oravská Polhora), Rabcza (słow. Rabča), Rabczyce (słow. Rabčice), Sucha Góra (słow. Suchá Hora), Sihelne (słow. Sihelné), Wesołe (słow. Oravské Veselé), Zakamienny Klin (słow. Zåkamenné).

2. Charakterystyka systemu gramatycznego gwary orawskiej

Gwarę orawską cechują następujące właściwości:

2.1. W zakresie wokalizmu:

2.1.1. samogłoski pochylone. Samogłoski pochylone, do dziś obecne w gwarze orawskiej i wielu innych gwarach polskich, są dziedzictwem stanu, który ukształtował się w wieku XVI. Dla współczesnego użytkownika gwary orawskiej świadomość, że mówi on tak samo jak mówiło się w wieku XVI w języku literackim, że sam Jan Kochanowski tak samo siedzioł i jak mioł czas (w polszczyźnie XVI w. mazurzenia nie było), to pisoł, winno być powodem do dumy, a nie wstydu. Dodać tu trzeba, że wszyscy jesteśmy z gwar, to znaczy język literacki wywodzi się z dialektów. Gwara nie jest więc „zepsutym językiem literackim”, jak by chcieli to widzieć nie znający historii języka polskiego. W drukach XVI-wiecznych samogłoski pochylone jako dźwięki odrębne, były oznaczane kreską nad literą samogłoskową: á, é, ó. W ortografii literackiej pozostał z tamtych czasów kłopotliwy znak ó, który oznacza samogłoskę u, taką samą, jak pisaną przez „zwykłe” u, a więc występującą np. w wyrazach pukać, kruk, tutaj itp. Litera ó, proponowana w ortografii orawskiej, oznacza samogłoskę pośrednią między o i u, a więc o brzmieniu XVI-wiecznym! Stan jej zachowania w gwarze orawskiej można określić krótko jako bardzo dobry, a występuje choćby w takich wyrazach, jak: wóz, gnój, stół, równy itd.

2.1.1.1. – a pochylone, np. pråvda, gådać, måće;realizowane jest jako å, tj. dźwięk pośredni między a i o, jednak bliższa o lub jako o. Samogłoska o pochodząca z wcześniejszego å nie jest labializowana (tj. wypowiadana z zaokrągleniem warg), np. prowda, godać, bocyć itd., a nie pr^uowda, g^uodać, b^uocyć.

Samogłoska ta bardzo dobrze utrzymuje się w wymowie osób z najstarszego pokolenia, co potwierdzają sporządzone nagrania gwarowe. W wymowie osób młodych, a zwłaszcza dzieci, odrębne artykulacyjnie a pochylone ginie na rzecz samogłoski o, np. provda, stoć, moće itd. Samogłoska o, będąca kontynuantem a pochylonego, nie jest labializowana, choć właśnie wśród dzieci można słyszeć i takie błędy gwarowe. Zdarza się to w sytuacjach wtórnego uczenia się gwary przez dzieci na potrzeby występów lub recytacji konkursowych.

Ortografia gwarowa (dalej: Ort.:) o, np.: prowda, godać⁷.

2.1.1.2. e pochylone jako dźwięk równy samogłosce y, występujący zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np.: śp’yvać, břyzek, χlyf (‘chlew’).

Ort.: y,np.: śpiywać, brzyzek, chlyw.

2.1.1.3. o pochylone – ů – jako dźwięk pośredni między o i u, np.: np. bůp, růk, ozůr.

Ort.: ó, np.: bób, róg. ozór.

2.1.2. samogłoski nosowe (nosowe o i nosowe y) występują jedynie w pozycjach zależnych przed spółgłoskami szczelinowymi. W pozostałych pozycjach śródgłosowych występują połączenia o, y + N (spółgłoska nosowa).

Ort.: W ortografii gwarowej stosuje się wyłącznie zapis o, y + N niezależnie od pozycji. Oznacza to rezygnację z liter ą, ę. Jest to uwarunkowane współczesną wymową, jak też historycznym „rozpadem” nosówek na głoski ustne o, y i spółgłoski nowe n, m.

2.1.2.1. rezonans nosowy w pozycji śródgłosowej (w środku wyrazu)

– przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują grupy e+N i o+N, np. gymba, tyndy, mondry, vontůr, vyŋg’el.

Ort.: gymba, tyndy, mondry, wontór, wyngiel.

1. przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny i jest to jedyna pozycja jego występowania, np. vǫźyjsy (‘węższy’), gy,śynta.

Ort.: wonziyjsy, gynsiynta.

1. przed spółgłoskami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje wźon, wźyna; stanůł, stanyła (bez względu na tauto- lub heterosylabiczną pozycję, czyli występowanie w tej samej sylabie, jak i na styku dwóch sylab).

Ort.: wzion, wziyna, stanół, stanyli. Warto tu zwrócić uwagę, że w sąsiedniej gwarze podhalańskiej występują nieco inna wymowa: wzion, wziyna, ale: stanon, stanyni || stanyli. Piszmy zatem po orawsku, nie po podhalańsku.

2.1.2.2. rezonans nosowy w pozycji wygłosowej. W wygłosie rezonans nosowy synchroniczny nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od końcówki fleksyjnej, tj. od pozycji morfologicznej:

a) odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):

-ym w 1. os. lp czasu teraźniejszego, np.: syjym, lezym. Końcówkę tę traktuje się najczęściej jako rezultat wpływu gwar słowackich na przygraniczne gwary polskie. Podobnie w przypadku gwary podhalańskiej.

Ort.: syjym, lezym, słysym, siedzym. Występujące czasem, zwłaszcza u osób młodych formy jo syje, leze, słyse, siedze należy traktować jako wpływ języka literackiego i przy dbałości o przestrzeganie ortografii orawskiej wypada ich unikać. Jest ona jednak dopuszczalna, podobnie jak inne końcówki równoległe (występujące w tych formach osobowych czasowników lub w tych samych przypadkach w formach rzeczowników), jeśli chcemy uwzględnić współczesne przemiany gwary.

–e w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a jasne (a nie pochylone, jak w wyrazach mso, ściyrnio), np.: matke, jałůfke.

Ort.: matke, jałówke, ślywiorke.

–o w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w M. lp na a pochylone, np.: ido na mso śviynto.

Ort.: ido na mso śviynto (nie: idom na msom świyntom! To wymowa podhalańska!).

b) odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):

–o w 3. os. lm czasu teraźniejszego, np.: vyźyrajo, gůńo, słyso. Cecha ta bardzo wyraźnie odróżnia gwarę orawską od podhalańskiej, w której w tej pozycji występuje końcówka -om.

Ort.: wyziyrajo, gónio, słyso.

–o w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na drugo strůne; na naso drůge, mo drugo babe.

Ort.: na drugo stróne, na naso dróge, mo drugo babe.

–om w N. l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. z nasom starom bapkom; s tom drugom krovom było goři. W tym przypadku mamy do czynienia z faktem morfologicznym, a nie fonetycznym.

Ort.: z nasom starom babkom; z tom drugom krowom było gorzi.

-e w B. l. poj. przymiotników dzierżawczych, mających a jasne w mianowniku lp., np. potargali bapcyne smatke.

Ort.: potargali babcyne smatke.

2.1.3. samogłoska o jest silnie i regularnie labializowana i właśnie z uwagi na ową regularność labializacja w ortografii orawskiej nie jest zaznaczana. Wystarczy bowiem pamiętać o regule: w gwarze orawskiej każde o – prócz pochodzącego z a pochylonego – jest labializowane (wymawiane z zaokrągleniem warg).Zaznaczanie labializacji spowodowałoby też zrównanie etymologicznego (historycznego) ł z nowym ł, a to spowodowałoby rodzenie się błędów merytorycznych! W słowniku łopata, łoktusa (z ł etymologicznym) spotkałyby się z opowiadać, oko, okno. Nie zaznaczamy też prejotacji (wzmocnienia samogłoski przez spółgłoskę j) nagłosowego i-. Zaznaczane są natomiast przed samogłoskami spółgłoski protetyczne (wzmacniające wymowę samogłoski) mające charakter wyrazowy, tj. j (prejotacja, np. Jadåm, japatyka), h (przydech, np. hamerycki). W gwarze orawskiej po stronie słowackiej występuje też proteza v, którą w ortografii oddajemy literą w, np. woś.

Ort.: oko, okno, opowiadać, ostatki, pole, poseł (‘poszedł’, ‘poseł’), portki – nie: łoko, łokno, łopowiadać, łostatki, płole, płoseł, płortki.

2.1.4. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: pletła, ńesła, v’esna, m’etła, p’eron, tam sie zav’edło statek.

Ort.: pletła, niesła, wiesna, mietła, pieron, tam sie zawiedło statek.

2.1.5. Wymowa połączeń pierwotnego połączenia ił. Występuje tu różnica w wymowie w zależności od usytuowania tego połączenia. W pozycji synsylabicznej (kiedy całe połączenie występuje w jednej sylabie) – jako ůł – natomiast w pozycji heterosylabicznej (kiedy i oraz ł należą do dwóch sylab), – jako ůł, ył, np.: straćůł : straćyła, straćyl’i.

Ort.: straciół, straciyła, straciyli.

2.2. W zakresie konsonantyzmu:

2.2.1. mazurzenie, tj. wymowa spółgłosek zębowych c, ӡ, s, z w miejsce ogólnopolskich dziąsłowych č (lit. cz), ǯ (lit. dż), š (lit. sz), ž (lit. ż), np. cas, jezӡo, syba, zyto.

Ort.: cas, jezdzo, syba, zyto.

2.2.2. udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, tj. udźwięcznienie spółgłoski w wygłosie przed nagłosową samogłoską lub spółgłoską półotwartą następnego wyrazu, np. tatuź opov’adåł; cośig måm.

Ort.: tatuś opowiadoł; cosik mom. Tej cechy w ortografii się nie uwzględnia.

2.2.3. utrzymywanie się przedniojęzykowego ł, nawet u osób z najmłodszego pokolenia, np.: łopata, łobda, głowa. Spotyka się ją zwłaszcza w zachodniej części Orawy (w Jabłonce, Lipnicy Małej, Lipnicy Wielkiej, Zubrzycy Górnej, Zubrzycy Dolnej).

Ort.: łopata, łobda, głowa.

2.2.4. utrzymywanie się frykatywnego ř(zapisywanego w ortografii literackiej dwuznakiem rz), np.: břitva, břeźina, staři.

Ort.: brzitwa, brzezina, starzi.

2.2.5. występowanie spółgłoski –k w wygłosie w miejsce ogólnopolskiego –ch. W przeciwieństwie do gwary podhalańskiej – nie występuje w wygłosie rdzeni. Wygłosowe -χ w takich wyrazach, jak. np. dach, groch, duch, tj. w wygłosie rdzeni,jest bardzo osłabione, czego typowym rezultatem są realizacje typu da, gro, du. Zjawisko to występuje w następujących kategoriach fleksyjnych (w końcówkach fleksyjnych):

– w końcówce –ach Mc. lm rzeczowników, np. na nogak, w ryncak, po zågůnak itd.;

Ort.: dach, groch, duch;na nogak, w ryncak, po zogónak. W Mianowniku lp wyrazów typudach, groch, duch piszemy ch, choć zazwyczaj go nie wymawiamy, bo nie można by było wyjaśnić jego występowania w przypadkach zależnych (por. też pisownię wygłosowej grupy –ść).

– w końcówce –ych (|| –ich) w D. i Mc. lm przymiotników, liczebników, zaimków, np.: bez dwok mieśyncy, do syćk’ik d’abłův, w dåwnyk casak, w spyrcanyk kyrpcak, w śtyrek rogak, na śedmik v’yrχak, po sternåstuk rokak, w tyk lasak.

Ort.: bez dwok miesiyncy, do syćkik diabłów, w downyk casak, w spyrcanyk kyrpcak, w śtyrek rogak, na siedmik wiyrchak, po sternostuk rokak, w tyk lasak.

– w końcówce -ech w 1. os. lp czasu przeszłego, np.: vlozek do autobusu, ńe nasełek tam ńik^uog^uo.

Ort.: wlozek do autobusu, nie nasełek tam nikogo.

– w końcówce –bych w 1. os. lp trybu przypuszczającego, np.: dy byk vej poseł, k’ebyk m’åł bůty; k^uośůłbyk.

Ort.: dy byk wej poseł, kiebyk mioł bóty; kosiółbyk.

– w partykule niek.

Zjawisko wymiany ch na k występuje też w określonych wyrazach w grupach spółgłoskowych, np.: krzest, krzon, skńe. Są to jednak przykłady zleksykalizowanego (ograniczonego do konkretnych wyrazów) zjawiska fonetycznego.

2.2.6 Brak archaizmu podhalańskiego. Ta negatywna cecha bardzo mocno odróżnia gwarę orawską od podhalańskiej. Por.: orawskie zyvy, cysty, zbůjńicy, drudzy, nazyvać, kozy, vłosy, syn wobec podhalańskich realizacji : zývy, cýsty, zbůjńicý, drudzý, nazývać, kozý, vłosý, sýn.

Ort.: zywy, cysty, zbójnicy, drudzy, nazyvać, kozy, włosy, syn.

2.2.7. Zachowanie i po frykatywnym r (ř), np. gřiva, vřinać śe, břićk’i, přiśli, křicy, ců χruza (‘krzyczy, że aż strach’). Cecha ta występuje nie tylko na Orawie, ale też w pasie od Spiszu, przez Podhale, południową Żywiecczyznę, aż po Śląsk włącznie.

Ort.: grziwa, wrzinać sie, brzidźki, prziśli, krzicy, có hruza.

2.2.8. Utrzymanie miękkiego l’ nie tylko przed i, np. l’icyć, l’as, vl’ećoł, vl’yvać.

Ort.: licyć, las, wlecioł, wlywać.

2.2.9. Zachowanie dawnego dwuwargowego w. Cecha ta występuje dziś już rzadko, i to tylko w mowie najstarszego pokolenia, np. fpåd do w^uody, brawek (‘wieprzek’).

Ort.: wpod do wody, brawek.

2.2.10. Zachowanie dźwięcznego v po spółgłoskach bezdźwięcznych, np.: stvořić, śv’ińa kv’icy, kvaśny, svůj, tvůj, sv’ijać.

Ort.: kwicy, kwaśny, swój, twój, swijać.

2.2.11. Uproszczenie wygłosowych grup spółgłoskowych –ść, –řć w –ś, –ř, np. iś, plyś, kraś, złoś (D. złośći), śm’eř (D. śmieřći).

Ort.: plyś, kraś, ale: złość, śmierzć. W rzeczownikach należy pisać –ść, bo nie dałaby się wytłumaczyć obecność tej grupy w przypadkach zależnych (poza Mianownikiem).

2.3. W zakresie fleksji:

2.3.1. występowanie dawnej końcówki –e w D. lp rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: do studńe, ze stajńe, půł miece, polywka bes cebule.

Ort.: do studnie, ze stajnie, pół miece, polywka bez cebule.

2.3.2. Wyrównanie analogiczne w końcówkach –i oraz –u w D. l. mn. liczebników i upowszechnienie się w nich ch (z jego przejściem w –k), np.: p’ynćik χłopůf, po dvanośćik rokak zgńůł.

Ort.: piyncik chłopów, po dwanościk rokak zgniół.

2.3.3. -t- w imiesłowach typu grzany. To imiesłowy bierne czasu przeszłego utworzone od czasowników z tematem czasu przeszłego zakończonym na –å. Imiesłowy takie tworzy się za pomocą morfemu –t-, a nie –n– jak w polszczyźnie literackiej, –t-, np.: śåty, gřåty, v’åty, pšestoty.

Ort.: sioty, grzoty, wioty, przestoty.

2.3.4. w 1. os. lp czasu teraźniejszego dominuje końcówka –ym, np. idym, stojym, gryzym. Końcówka –e w tej pozycji występuje rzadko, głównie we wsiach graniczących z Podhalem.

Ort.: idym, stojym, gryzym.

2.3.5. w B. lp rzeczowników rodzaju żeńskiego z końcówką –a w M. lp regularnie występuje –e, np. mom babe, kup’yl’i m’i kurtke, momy studńe, vystav’yl’i stajńe. Natomiast w rzeczownikach zakończonych w M. lp na –å w tym przypadku występuje –o, np.: na mso, na grůʒo, na růzo itp. W realizacji fonetycznej występuje tu zwykle å, lecz w ortografii gwarowej pomija się ten fakt, traktując å jako fakt fonetyczny, a nie morfologiczny.

Ort.: mom babe, kupiyli mi kurtke, momy studnie, wystawiyli stajnie.

2.3.6. w B. lp. form deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej z –å w M. lp występuje –o, np. staro babe, na drugo stróne, ktoro krove. W formach przymiotników dzierżawczych (odpowiadających na pytanie czyja?) z –a w M. lp, występuje –e, np.: mamuśine smatke, babcyne v’izytke.

Ort.: staro babe, na drugo wieś, ktoro krove : mamusine smatke, babcyne wizytke.

2.3.7. w M. lp przymiotników dzierżawczych rodz. żeńskiego występuje końców –a, a nie –o, jak to się zdarza w wymowie i pisowni u osób słabiej znających niuanse wymowy gwarowej. Jest to kontynuacja stanu staropolskiego. W przymiotnikach tych wyjątkowo nie było a pochylonego, które mogłoby dać współczesne orawskie o.

Ort.: głymboko woda, piykno smatka, chudo dziywka, ale: mamusina odziywacka, babcyna palica, dziadkowa fajka, tatusiowa robota. Pisownię typu babcyno palica traktować należy jako gwarowy błąd ortograficzny.

2.3.8. w N. lp rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego regularnie występuje zmorfologizowana końcówka –om, np.: ś ciotkom, z drugom babom, z nasom Maryśom, s tamtom śpatom.

Ort.: z ciotkom, z drugom babom, z nasom Marysiom, z tamtom śpatom.

2.3.9. w 3. os. lm czasowników w czasie teraźniejszym dominuje końcówka –o (wymawiana nierzadko jako å), np.: ӡ’eći paso krowy, paropcy dozyrajo pastyrkom. Końcówka –om występuje rzadko, głównie pod wpływem sąsiedniej gwary podhalańskiej i w pisowni orawskiej należy jej unikać.

Ort.: dzieci paso krowy, parobcy dozyrajo pastyrkom.

2.3.10. Zróżnicowane końcówki –ej w D., C. i Mc. lp przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego. W D. l. poj występuje końcówka –ej, natomiast w C. i Mc. l. poj. – końcówka –yj, np.: do tej nasej χorej ćotk’i : o tak’yj starodåvnyj maśińe.

Ort.: do tej nasej chorej ciotki : o takiyj starodownyj masinie.

2.3.11. Synkretyczna (taka sama, powtarzająca się) końcówka -ov’i w C. i Mc. lp rzeczowników męskoosobowych, np.: daľi nasymu tatov’i : gådåł ^uo nasym tatov’i; dåł bacov’i : na bacov’i.

Ort.: dali nasymu tatowi : godoł o nasym tatowi; doł bacowi : na bacowi.

2.3.12. Wyrównanie spółgłosek w 1. i 2. os. obu liczb w czasie teraźniejszym, np. : p’ecym : p’eces : p’ece – p’ecymy : p’eceće : p’eco; mozym : mozes : mozo : mozymy : mozeće : mozo lub: p’ekym : p’ekymy : p’eko; mogym : mogymy : mogo.

Ort.: piecym : pieces : piece – piecymy : piececie : pieco; mozym : mozes : mozo : mozymy : mozecie : mozo lub: piekym : piekymy : pieko; mogym : mogymy : mogo.

2.3.13. Utrzymywanie się kategorii iteratywności, tzn. występowanie czasowników nazywających czynności wielokrotne. Rezultatem tego jest występowanie tzw. triad czasownikowych: czasownik niedokonany : czasownik dokonany : czasownik wielokrotny, np.:

ndk śeӡ’eć – dk śednůć – iter śådać (|| śådovać),

ndk brać – dk vźonś – iter b’yrać (|| b’yrovać)

ndk bav’ić – iter båv’ać (|| bavovać)

Ort.:

ndk siedzieć – dk siednóć – iter siodać (|| siodować),

ndk brać – dk wzionś – iter biyrać (|| biyrować)

ndk bawić – iter bowiać (|| bawować)

2.4. Akcent inicjalny,np. d|^uo ukotv’yńå, p|^uoozvłůcyć, st|arućk’i. Występuje on głównie po stronie polskiej. Bywa jednak nieregularny. Po stronie słowackiej przeważa akcent na przedostatniej sylabie.

Ort.: do ukotwiynio, poozwłcyć, starućki.

2.5. Protezy. 2.5.1. labializacja, np.: uopuov’adać, uogryzek, duosuć, duoskakuovać. Rzadziej, zwłaszcza po stronie słowackiej, labializacja realizowana jest przez dwuwargowe w lub wręcz przez wargowo-zębowe v, np.: worać, voś (‘orać”, ‘oś’), Ort.: opowiadać, ogryzek, dosuć, doskakovać. Jak wcześniej zaznaczono, cechy tej w ortografii nie uwzględniamy. 2.5.2. przydech, np.: χamaryka (‘Ameryka’).Zjawisko to ma charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej, tzn. występuje rzadko i to tylko w konkretnych wyrazach. Ort.: Hamaryka, hamerycki. 2.5.3. prejotacja, np.: japatyka, jagv’ynt, Jagńyska. Zjawisko to ma również charakter zleksykalizowanej cechy fonetycznej. Ort.: japatyka, jagwiynt, Jagniyska. 2.6. W zakresie słowotwórstwa: 2.6.1. Tworzenie przymiotnikowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućki, np.: malućk’i, calućk’i, varćućk’i (‘szybciutki’), prośćućk’i, růvńućk’i, růzovućk’i. Ort.: malućki, calućki, warciućki, prościućki, równiućki, rózowućki. 2.6.2. Tworzenie przysłówkowych zdrobnień i spieszczeń za pomocą sufiksu -ućko, np.: suχućko, v’idńućko, b’olućko, bl’iźućko, ćiχućko. Ort.: suchućko, widniućko, biolućko, bliziućko, cichućko. Prefiks uoz- (roz-), np. uosłozyć, uospyrćić, uozbeceć śe, uospl’iktać (‘rozplątać’). Ort.: osłozyć, ozpyrcić, ozbeceć sie, ozpliktać. Stopień zachowania gwary można określić jako bardzo dobry. Gwara pozostaje nadal podstawowym kodem komunikacji, nawet w pokoleniu najmłodszym. Większość cech systemowych utrzymuje się konsekwentnie, choć oczywiście uwidacznia się wpływ polszczyzny ogólnej, podobnie jak w innych gwarach. Dotyczy to zwłaszcza słownictwa. Należy jednak podkreślić, że gwara orawska podlega tym samym procesom, co i inne gwary, wynikającym z nasilającego się wpływu polszczyzny literackiej. Często gwara wartościowana jest negatywnie i rozmówca gwarowy, w miarę swoich umiejętności, wybiera kod niegwarowy.

Proponowane tu rozwiązania ortograficzne z pewnością nie są doskonałe. Można to zrozumieć, zważywszy choćby na kilkaset lat doskonalenia ortografii ogólnopolskiej. Jeśli kilkusetletnia ortografia literacka nadal budzi zastrzeżenia i co jakiś czas pojawiają się propozycje jej zmian, to tym bardziej zrozumiałe jest, że ortografii gwarowej nie da się opracować bez przygotowania teoretycznego i „na poczekaniu”. Oznacza to też, że w pisowni gwarowej tak samo można mówić o gwarowych błędach ortograficznych, jak i o błędach ortograficznych w pisowni ogólnopolskiej. Ortografia jest bowiem w pewnym stopniu kwestią umowną, ale nie do końca. O skali trudności w zakresie tej problematyki świadczy choćby propozycja uproszczonej ortografii podhalańskiej, autorstwa wybitnego polskiego językoznawcy W. Doroszewskiego z roku 19538. Prawidła pisowni gwarowej dają się ująć w 6 zasad9. Poczynione we wskazanym artykule ustalenia zostały zmodyfikowane, uzupełnione i wykorzystane w Ilustrowanym leksykonie gwary i kultury podhalańskiej10. W tym miejscu pozwalam je sobie przypomnieć, oczywiście z dostosowaniem do potrzeb ortografii orawskiej. 1. Zasada fonetyczno-fonologiczna 2. Zasada morfonologiczna i morfologiczna 3. Zasada zachowania regionalności 4. Zasada elastyczności (tolerancji) 5. Zasada umowna (konwencjonalna) 6. Zasada etymologiczna (historyczna) 1. Zasada fonetyczno-fonologiczna W szczegółach można tu mówić o bardziej skonkretyzowanych prawidłach: a) W piśmie należy odzwierciedlać cechy fonetyczne lokalnej gwary. Nie ma tu jednak mowy o zupełnej dowolności (wariantywności), ale o odzwierciedlaniu tzw. cech systemowych, tj. dominującego, typowego sposobu wymawiania konkretnych głosek lub ich połączeń z innymi głoskami. Należy jednak pamiętać o tym, że ortografia, z natury dążąca do uporządkowanego sposobu pisania, wymusza kompromis i rezygnację z precyzyjnego oddawania w piśmie wymowy pojedynczych osób, czy też szczegółowego zróżnicowania wymowy w poszczególnych miejscowościach regionu. b) W ortografii gwarowej można swobodnie wykorzystywać litery i ich kombinacje, jeśli tylko nie sugerują wymowy innej niż faktycznie występuje. Co więcej – należy pamiętać o pisownianych nawykach czytelnika, wyniesionych ze szkoły i w związku z tym wprowadzać jak najmniej innych oznaczeń literowych nieobecnych w ortografii ogólnopolskiej. Bez przeszkód można więc pisać: siedym, świnia, zawieźli, wypiół itd. c) Ze względu na podkreślane już wyżej pisowniane nawyki czytelnika zrezygnowano z rozróżniania w pisowni dźwięków o i å (a pochylonego). Rozróżnienie to – merytorycznie uzasadnione – zostaje pominięte ze względów praktycznych. Miał rację Jan Gutt-Mostowy, znakomity znawca gwary i kultury podhalańskiej, kiedy pisał: Ni ma co wydziwiać – i tak z ksionzki sie nik po góralsku godać nie naucył i nie naucý11. Tę samą prawdę można powtórzyć w odniesieniu do gwary orawskiej. d) Z tych samych względów zrezygnowano w zapisie z oznaczania labializacji, choć występuje ona niemal powszechnie. Wystarczy bowiem zastosować zasadę: „etymologiczne o (tj. nie pochodzące z rozwoju a pochylonego) jest w gwarze orawskiej labializowane”, a relacja wymowa – pismo będzie prosta i oczywista. Zgodnie z powyższym należy więc pisać: osełka, oscypek, osłozyć; oko, robota (nie: łosełka, łoscypek, łosłozyć; łokło, rłobłota) oraz: pod (‘pod’ i ‘padł’), nos (‘nos’ i ‘nas’). 2. Zasada morfonologiczna i morfologiczna Zasada ta zwraca uwagę na oboczności (alternacje) w formach fleksyjnych danego wyrazu, jak też w wyrazach z nim spokrewnionych znaczeniowo i formalnie. Zgodnie z nią piszemy więc: ciupazka (bo: ciupazek, ciupazecka, ciupaga), drózka (bo: drózek, dróga), nozka (bo: nozek, noga; bez o pochylonego!), ale: brzuska (bo: brzusek, brzusysko), strzeska (bo: strzecha). Występująca w wymowie oboczność w formach fleksyjnych uzasadnia pisownię wygłosowej grupy ~ść w rzeczownikach typu kość, radość, złość (bo: kości, radości, złości) i brak takiej grupy w pisowni bezokoliczników typu niyś, plyś, gryź (wymowa typu ńyść w gwarze orawskiej jest rzadkością) oraz w wyrazie doś (nie: dość). W oparciu o kryterium oboczności i kierując się dodatkowo szkolnymi nawykami pisownianymi czytelnika, ustalono pisownię rzeczowników typu dach, groch, proch z dwuznakiem ~ch na końcu formy mianownika liczby pojedynczej, a nie w postaci da, gro, pro. 3. Zasada zachowania regionalności Sugeruje ona, by zachowywać w pisowni właściwości lokalnej gwary. Sprawdza się znakomicie w przypadku gwary podhalańskiej, w której występuje tzw. archaizm podhalański. W pisowni podhalańskiej konsekwentnie uwzględnia się tę cechę, mimo iż w wymowie cecha ta zanika. W Leksykonie cechę tę zapisano, stosując znak ý, np.: Bozý, cýsty, kosýk, sýćko, zýwy, drozdzý (przykłady z archaizmem historycznym) oraz sýn, cýmynt, muzýka, zýgor (przykłady z archaizmem wtórnym). W gwarze orawskiej brak tak wyraźnego przykładu cechy regionalnej. 4. Zasada elastyczności (tolerancji) Oddziaływanie tej zasady odzwierciedla się w obocznej pisowni niektórych wyrazów lub form gramatycznych. Jest to konsekwencja zjawiska wariantywności w systemie gwarowym. To sytuacja normalna w warunkach braku normy skodyfikowanej (gwarowego słownika ortograficznego, słownika poprawnej gwary), jak to ma miejsce w odniesieniu do polszczyzny ogólnej. Tak kształtowała się ortografia polska od czasów staropolszczyzny, regulowana tylko normą wewnątrzjęzykową. Zgodnie z zasadą elastyczności dopuszcza się wariantywne końcówki fleksyjne, np. typ idym || ide; ze studnie || ze studni itd. Zgodnie z tą zasadą pozostawia się też oryginalne formy obcojęzyczne, np. prisam Bohu, jak również zleksykalizowane formy przejmowane z polszczyzny ogólnej bez oczekiwanej cechy gwarowej, np. wszystko, wszyscy, pszenica, żakiet itd. Zasadę elastyczności można też zastosować w odniesieniu do pisowni oddającej niektóre połączenia głosek, wykazujących w gwarze znaczną wariantywność. Chodzi tu np. o wymowę czasownikowego przyrostka –ować. Wymowa jest podwójna: –ować || –ówać. Rodzi się więc istotne pytanie o praktykę pisarską: czy można pisać w gwarze orawskiej malować, czy tylko malówać, podobnie: mozym, czy tylko mogym? itp. Odpowiedź jest pozytywna – można, bo w różnych miejscowościach, a nawet rodzinach stopień upowszechnienia danego typu wymowy może być różny. Takie stanowisko współgra z przedstawianą wcześniej aprobatą dla pisowni wariantywnych końcówek fleksyjnych. Wariantywność wymowy jest immanentną cechą gwary i należy ją uwzględnić w ortografii. W tekstach pisanych gwarą taka wariantywność jest dopuszczalna, ale w słowniku gwarowym (w tym w Słowniku gwary orawskiej) jej nie znajdziemy, ponieważ wtedy należałoby utworzyć kilka tysięcy dodatkowych haseł, co z pewnością nie przydałoby słownikowi czytelności. Wyboru jednego z wariantów zapisu dokonano na podstawie przeważającego zdaniem autora typu wymowy. Brak gruntownych opisów statystycznych fonetyki orawskiej każe dokonywać wyborów arbitralnych, a nie obiektywnych. Wypada jeszcze dodać, że dopuszczona wariantywna pisownia końcówek fleksyjnych nie skutkuje koniecznością tworzenia dodatkowych haseł. A oto lista wybranych wyrazów z arbitralnie przyjętą ortografią: ~biyrać (nie: ~bierać): dobiyrać, nabiyrać, pobiyrać ~ciykać (nie: ~ciekać): odciykać, zaciykać; ale: odciekło, uciekli ~jyzdzać (obok: ~jezdzać): dojyzdzać, przejyzdzać || wyjezdzać; ale tylko: dojechać, przejechać ~wiertać (nie: wiyrtać): przewiertać, nawiertać, wiertoł, wierce biyleć (nie: bieleć) biylić – obiylić – wybiylić (nie: bielić!!!) cupiymy (nie: cupimy) cyrpać (nie: cerpać) cyrwony (nie: cerwony) lyp (nie: lep) lypić (nie: lepić) robiymy (nie: robimy) wiyrch (nie: wierch) wiysać (nie: wiesać); zawiysić, zawiysać; ponawiysać 5. Zasada umowna (konwencjonalna) Przejawem tej zasady są na przykład reguły używania dużych i małych liter, które to reguły przejęto w ortografii orawskiejw zdecydowanej większości z ortografii literackiej. Jednakże dzięki tej samej zasadzie – ze względów emocjonalnych – można wprowadzić w tym zakresie pewne modyfikacje, np.: Mso świynto, Pastyrka ‘msza’, Boski, Bozy, Miasto (Nowy Targ), nazwy mieszkańców wsi: Jabłóncon, Piekielnicon, Chyźnion, Lipnicon itd. Kogoś może dziwić, że w ortografii literackiej nazwy mieszkańców krajów piszemy dużą literą, a nazwy mieszkańców miejscowości małą. W sytuacji, kiedy tworzy się zręby nowej ortografii, taką zmianę można wprowadzić. 6. Zasada etymologiczna (historyczna) Gdyby nie zważać na pisowniane przyzwyczajenia czytelnika, zasadę etymologiczną można by zupełnie odrzucić i tworzyć niezależną ortografię, uwzględniając tylko aktualną strukturę systemu gwarowego. Ilość kłopotów stąd wynikających przewyższałaby jednak korzyści. Zasadę historyczną widać np. w wykorzystywaniu dwuznaku rz w wyrazach rzyka, grzych itp., co jest oczywistym nawiązaniem do staropolskiego zapisywania tzw. r frykatywnego, utrzymującego się na Orawie. Zasadą historyczną tłumaczy się też używanie podwójnego zapisu głoski ch, np. herbata, hola, hawran, ale: chory, chytać, chytać itd. Wybrane kwestie szczegółowe Szczegóły wyrazowe bót (nie but) – na podstawie kryterium etymologicznego brzidźki, brzidźko (nie brzićki, brzidźko, bo: brzidok) choćjaki, choćjako chur (nie chór) – na podstawie kryterium etymologicznego cuzka (nie cuska, bo cuzek) drót (nie drut) – na podstawie kryterium etymologicznego druscka (nie: druzdzka; bo: druscek) dudki Tylko dudki, dudków, dudkami, nie dutki! (na podstawie kryterium morfonologicznego, bo dudek, dudecek). forzty (nie: foszty) – na podstawie kryterium etymologicznego jakieby jes Tak, nie jest. W swobodnej wymowie wygłosowe t nie występuje. ka jaki nady ni ma Tylko ni ma, nie: nima! (podobnie jak w ortografii literackiej nie ma). Cząstka ni to zleksykalizowana postać partykuły nie w przeczeniu. Por. też: ni mom, ni mieli. Przeczące nie w połączeniu z czasownikami piszemy rozłącznie, podobnie jak w polszczyźnie literackiej. noba noba hej noba jako nody nodyć noji oscypek Tak, nie łoscypek (na podstawie kryterium etymologicznego). Niepoprawne jest też spolszczenie tego wyrazu do postaci oszczypek. Ewentualne poprawne spolszczenie to rozszczepek. piyknie Tylko piyknie, piykny, nopiykniyjso, piykniućki itp. Nie piknie, pieknie! Pon Bóg Pon Bóg, nie: Pombóg, bo od tego nie ma form zależnych: Pomboga, Pombogu itd. pudzie Tylko tak. Spotykana pisownia pódzie nawiązuje do pisowni ogólnopolskiej, ale jest sprzeczna z wymową. W wymowie jest tu ewidentnie samogłoska u (jak w wyrazach pusty, mur, suchy), a nie o pochylone (jak w wyrazach mróz, wóz). puźno (nie: późno) stamstela ś nim Tylko ś nim, nie: śnim, bo to 2 osobne wyrazy. Ś jest tu przyimkiem, a przyimki piszemy rozłącznie. Por. też: ś niom, ś niego; podobnie: s nami, s wami. tamstela totyn ‘ten właśnie’ totyz ‘więc’ tyz Tylko tak, nie tys! (na podstawie kryterium etymologicznego). zedy zedyć zhawstela Formy oboczne zwierze || zwiyrze dryć || drzić patrzeć || patrzić Wyrazy i połączenia kłopotliwe anioł (janioł) stróz archanioł Rafał boze drzywko Boze kochany Boze świynty Boze wielki! Bozy rok hole, do hól Matka Bosko Matko jedyno! Matko świynto Ociec świynty Panie świynty Pastyrka ‘msza’ pod holami świynty Michoł, świynty Pieter Wielgi Piontek itp. Wielgi Póst Wielgo Niedziela Wilijo ‘dzień poprzedzający Boże Narodzenie’ || wilijo ‘wieczerza wigilijna’ Wstympno Środa Na koniec jedna istotna uwaga: nie należy się dziwić, jeśli proponowane w tym artykule ustalenia będą się nieco różniły od rozwiązań zastosowanych w Słowniku gwary orawskiej. Po pierwsze w Słowniku ortografia nie jest dostatecznie ustandaryzowana, a po drugie modyfikacje ortografii są praktyką naturalną, dotykającą do dziś również ortografii literackiej, czego mocnym przykładem jest zmiana zasad pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi.

Podstawowa literatura

1. Opracowania językoznawcze

Dudášová-Kriššáková J., Goralské nárečia, Bratislava 1993.

Dudášová-Kriššáková J., Goralské nárečia z pohl’adu súčasnej slovenskej jazykovedy, wyd. II, Prešov 2017.

Gołębiowska T., Antroponimia Orawy, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 34, Studia Orawskie nr 6, Kraków 1971.

Gołębiowska T., Terenowe nazwy orawskie, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 11, Studia Orawskie nr 3, Kraków 1964.

Habovštiak A., Oravské chotarne nazvy, Banska Bystrica 1970.

Habovštiak A., Oravské nárečia, Bratislava 1965.

Karaś M., Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, z. 8, Studia Orawskie nr 2, Kraków 1965.

Karaś M., Polskie dialekty Orawy. Cz. I. Fonologia i fonetyka, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 16, Studia Orawskie nr 4, Kraków 1965.

Karaś M., Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 5, 1963, s. 341-354.

Karaś M., Zaręba A., Orawskie teksty gwarowe z obszaru Polski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze z. 6, Studia Orawskie nr 1, Kraków 1964.

Karaś M., Zaręba A.. Orawskie teksty gwarowe z obszaru Polski, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 6, Studia Orawskie nr 1, Kraków 1964.

Kąś J., Gwary orawskie w pracach Profesora Alfreda Zaręby [w:] Gwary dawniej i dziś. Prace ofiarowane Docent Wandzie Pomianowskiej, red. S. Cygan, Kielce 2002, s. 105-113.

Kąś J., Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I-II A-Do Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz 2015; t. III Dó-Gr Bukowina Tatrzańska 2016; t. IV Gu-Kol Kraków 2017; t. V Koł-Mad Nowy Sącz 2017; t. VI-VIII Maf-Pou Nowy Sącz 2018; t. IX-XII Pow-Ż Nowy Sącz 2019.

Kąś J., Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich), Kraków 1994.

Kąś J., Nazwy miar powierzchni pola w gwarze orawskiej [w:] Studia Dialektologiczne II, red. J. Okoniowa, B. Dunaj, Kraków 2002, s. 193-200.

Kąś J., O piekielnickiyk słowak obraźliwyk, [w:] Etnolingwistyka 6, red. J. Bartmiński, Lublin 1994, s. 175-187.

Kąś J., Orawa w badaniach M. Małeckiego [w:] Mieczysław Małecki. Człowiek, uczony, organizator. W setną rocznicę urodzin, red. J. Rusek, Kraków 2005, s. 135-141.

Kąś J., Regionalizm dziś – szanse i zagrożenia, [w:] Symbolae grammaticae in honorem Boguslai Dunaj, red. R. Przybylska, J. Kąś, K. Sikora, Kraków 2010, s. 185-191.

Kąś J., Sikora K., Ortografia podhalańska – problemy podstawowe i propozycje rozwiązań [w:] Edukacja regionalna na Podtatrzu. Ścieżki i manowce, red. A. Mlekodaj, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa – Nowy Targ 2004, s. 17-51.

Kąś J., Słownictwo gwarowe i ogólnopolskie w mowie ludności wiejskiej (na materiale gwar orawskich), [w:] Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych PAN – Oddział w Krakowie, t. 39, Kraków 1995, nr 1, s. 39-43.

Kąś J., Słownictwo pasterskie w gwarach orawskich [w:] Rocznik Babiogórski 4, Kraków-Zawoja 2002, s. 57-98.

Kąś J., Słownik gwary orawskiej,Kraków 2003, II wyd. 2011.

Kąś J., Studia orawskie Profesora Mieczysława Karasia, [w:] Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, red. R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz, Kraków 2018, s. 71-76.

Kąś J., Wizerunek mężczyzny i kobiety w tradycyjnej społeczności wiejskiej (na materiale gwar orawskich) [w:] Rozmaitości językowe ofiarowane Prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego Jubileuszu, red. M. Skarżyński i M. Szpiczakowska, Kraków 2002, s. 101-109.

Kąś J., Zróżnicowanie gwary Piekielnika na Orawie, ZNUJ, Prace Językoznawcze, z. 63, Kraków 1979, s. 147-157.

Németh M., Zapożyczenia węgierskie w gwarze orawskiej i drogi ich przenikania, Kraków 2008.

Zaręba A., Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, z. 19, Studia Orawskie nr 5, Kraków 1967.

Zaręba A., Polskie teksty gwarowe z Orawy na Słowacji, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, z. 21, Kraków 1968, s. 246-285.

Zawiliński R., O wpływie języka słowackiego na polskie gwary góralskie, SPAU IV, 1899, s. 3-4.

2. Inne prace

Filimowska A., Krygowska N., Moja chata z kraja. Studium granic funkcjonujących w opowieściach mieszkańców polskiej Orawy, Kraków 2019.

Lewandowska B., Kąś J., Pieśni z Orawy, Kraków 2007.

Lewandowska B., Kąś J., Wesele orawskie dawniej i dziś, Wrocław 2010.

Małecki M., Język polski na południe od Karpat (Spisz, Orawa, Czadeckie, wyspy językowe), Kraków 1938.

Małecki M., Archaizm podhalański (wraz z próbą wyznaczenia granic tego dialektu), Kraków 1928.

Małecki M., Kilka uwag o gwarze orawskiej, Ziemia XVI, 1931, nr 8-10, s. 158-161.

Małecki M., Nitsch K., Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kraków 1934, cz. I. Mapy (1-500), cz. II. Wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów.

Małecki M., O wpływie słowackim na polskie gwary na Orawie, Sborník Matice Slovenskej XIII, 1935, s. 44-52.

Orawskie farbiarstwo i płóciennictwo, red. M. Kiereś, Zubrzyca Górna 2015.

Semkowicz W., Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy. Cz. I: Dokumenty. Zakopane 1932. Cz. II: Listy i akta. Zakopane 1938.

3. Prace popularnonaukowe, teksty orawskie gwarowe

Fitak F., Słownik gwary orawskiej, Gliwice 1997.

Grígeľ M., Goralské nárečie. Slovník, Námestovo 2003 i 2004.

Grígeľ M., Výber goralských piesní a kolied, Námestovo 2004.

Grobarczyk I., Gawędy orawskie, Kraków 2001.

Jazowski A., Powieści ludu orawskiego, wyd. III poszerzone, Lipnica Wielka 2010.

Karaś M., Zaręba A., Teksty gwarowe. 11. Teksty orawskie, Język Polski 1955, s. 67-73.

Kąś J., Tekst gwarowy z Piekielnika na Orawie, SZN UJ, Studenckie Zeszyty Językoznawcze, z. 1, Kraków 1988, s. 61-117.

Kowalczyk E., Na orawskiej pogródce. Wiersze zebrane, Kraków-Lipnica Wielka 2019.

Machay F., Wesele w Jabłonce na Orawie, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, rok 1919-1920, t. XXXVII, s. 26-36.

Orawska czytanka, oprac. B. Zgama, Rabka-Zdrój 2014.

Pamiyntaj goraľu. Goralské piesne z Hladovky a Suchej Hory, spracoval a zostavil Miroslav Jurči, Námestovo 1996.

Stercula E., Potrawy ludności góralskiej w Jabłonce, Rocznik Podhalański, t. 2, Zakopane 1979., s. 191-200.

Świdroń J., Wysocki S, Chyżniańskie opowieści, Chyżne 2020.

1 Kąś J., Ortografia gwarowa a redakcja słownika gwarowego [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, red. S. Gala, ŁTN, Łódź 1998, s. 323-329; Kąś J, Sikora K., Ortografia podhalańska – problemy podstawowe i propozycje rozwiązań [w:] Edukacja regionalna na Podtatrzu. Ścieżki i manowce, red. A. Mlekodaj, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa – Nowy Targ 2004, s. 17-51; Kąś J., Gwara w słowniku gwarowym, [w:] Badania dialektologiczne. Stan, perspektywy, metodologia, Biblioteka „LingVariów” t. 17, Kraków 2014, s. 23-31. rozdzział Ortografia podhalańska [w:] Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej. Tom I. A – B, Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz 2015, s. 27-35.

2 Karaś M., Zaręba A., Orawskie teksty gwarowe z obszaru Polski, Kraków 1964, s. 17.

3 Kąś J., Słownik gwary orawskiej, wyd. II, Kraków 2011, s. XLIV-LXI.

4 Zob. Karaś M., Polskie dialekty Orawy, cz. I: Fonologia i fonetyka, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze 16, Kraków 1965.

5 Znajduje to odzwierciedlenie w żywym do dziś, zwłaszcza w najstarszym pokoleniu, rozróżnieniu: Orawiec – Polok. Orawcy („tutejsi”) to mieszkańcy Górnej Orawy, mówiący gwarą polską, natomiast Polocy to mieszkańcy spoza wskazanej powyżej granicy historycznej, a więc Podhalanie, Babiogórcy, Kliszczacy. Oprócz tego istnieli od dawna Słowiocy, czyli mieszkańcy Dolnej Orawy (na południe od linii Trzciana (Trstena) – Namiestów (Namestovo).

6 Por. Németh M., Zapożyczenia węgierskie w gwarze orawskiej i drogi ich przenikania, Kraków 2008.

7 W dalszej części tekstu przyjmujemy zasadę, że najpierw przedstawiamy przykłady ilustrujące daną cechę, zapisane fonetycznie (oddające wymowę), natomiast w punktach oznaczonych jako Ort.: – te same przykłady zapisane zgodnie z przyjętymi zasadami ortograficznymi.

8 Doroszewski W., W sprawie projektu kompromisowej pisowni fonetycznej, Poradnik Językowy 1953, z. 7, s. 27-35.

9 Kąś J., Sikora K., Ortografia podhalańska – problemy podstawowe i propozycje rozwiązań [w:] Edukacja regionalna na Podtatrzu. Ścieżki i manowce, red. A. Mlekodaj, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa – Nowy Targ 2004, s. 17-51.

10 Por. rozdział Ortografia podhalańska [w:] Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej. Tom I. A – B, Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz 2015, s. 27-35.

11 Gutt-Mostowy J., Gwara o gwarze, Kraków 1998, s. 22.